گروه نرم افزاری آسمان

.جلد اول‌


[مقدمات پژوهش]

يادداشت واقف‌

اشاره

بنام پروردگار
اوّل: طبق ماده 23 وقفنامه اوّل مورخ يازدهم 1337 ه. ش. (... درآمد بايد صرف ترجمه و تأليف و چاپ كتب و رسالات كه با هدف اين موقوفات موافق باشد و همچنين كمك به مجله آينده در صورت احتياج و احتمالا دادن جوائز به نويسندگان بشرح دستور اين وقفنامه گردد.)
دوّم: هدف اساسي اين بنياد ملّي طبق ماده 25 وقفنامه (... تعميم زبان فارسي و تحكيم وحدت ملّي در ايران ميباشد.
بنابراين كتبي كه با بودجه اين موقوفات منتشر ميشود بايد مربوط به لغت و دستور و ادبيات فارسي و جغرافياي تاريخي و تاريخ ايران باشد. كتب كلاسيكي مدارس عمومي نبايد با درآمد اين موقوفات چاپ شود.)
سوّم: طبق ماده 26 (مقداري از كتب و رسالات چاپ‌شده با بودجه اين موقوفات بايد بطور هديه و بنام اين موقوفات به مؤسسات فرهنگي، كتابخانه‌ها و قرائتخانه‌هاي عمومي ايران و خارج و بعضي از دانشمندان ايران و مستشرقين خارجي فرستاده شود ...)
چهارم: چون نظر بازرگاني در انتشارات اين موقوفات نيست و تا حدّي تحمل زيان هم جايز است طبق ماده 27 وقفنامه (هيچ كتاب و رساله نبايد كمتر از قيمت تمام‌شده و همچنين مبلغي زائد از بهاي تمام‌شده با افزايش صدي ده تا بيست و پنج قيمت‌گذاري شود ...) اين افزايش 25 درصد بواسطه حداقل حق الزحمه فروشندگان و هزينه‌ايست كه براي پست و غيره تحميل ميشود از كتابفروشان تقاضا داريم كه در اين امر خير ملّي كه ابدا جنبه تجارتي ندارد با ما ياري و تشريك مساعي بنمايند.
پنجم: براساس موافقت‌نامه دوّم (مورخ 12/ 4/ 1352) كه ميان واقف و دانشگاه طهران به امضاء رسيده، قسمتهاي مهمّي از رقبات، مانند جايگاه سازمان لغت‌نامه دهخدا و محلّ مؤسسه باستان‌شناسي، بطور رايگان بدانشگاه طهران واگذار شده و رقبات ديگري هم با درآمد آنها طبق ماده دوّم (براي اجراي مفاد وقفنامه كه از جمله عبارت از دادن جوائز ادبي و
ص: 8
نشر كتب تاريخي و لغوي راجع به ايران (به استثناي كتب درسي) ميباشد در اختيار دانشگاه طهران قرار ميگيرد كه وصول نموده و بنام اين موقوفات اعطا و نشر گردد.)
ششم: چون طبق ماده 3 موافقت‌نامه نامبرده مقرر شده است كه از طرف رياست دانشگاه يكنفر از متوليان اين موقوفات كه از طرف واقف بعضويّت كميته انتشارات بنياد معين شده باشد براي سرپرستي اداره امور جوائز و نشر كتاب انتخاب شود، (رياست دانشگاه آقاي ايرج افشار را كه از متوليان شوراي توليت است و از طرف واقف نيز بعضويّت كميته نامبرده معين شده بسمت سرپرست انتخاب و برقرار نمودند)
هفتم: چون نگارنده اين سطور بواسطه كبر سن (86 سال شمسي) از اين پس نخواهم توانست به سرپرستي اين كارها بپردازم، از اين پس تمام اختيارات خود را در انتخاب تأليف و ترجمه و خريد كتب و غيره به فرزند ارشد خود ايرج افشار واگذار كردم. درين چند سال اخير هم كه ده جلد از تأليفات خودم از طرف موقوفات بطبع رسيده با كوشش و سرپرستي وي بوده است. كساني كه مايل به همكاري در تأليف يا ترجمه و نشر كتاب هستند ميتوانند به او مراجعه كنند. تنها شرط كار موافق بودن تأليف و ترجمه با هدفهاي اين بنياد يعني ترقي ملّت و كشور و تعميم زبان فارسي و تكميل وحدت ملّي در ايران كه وطن مشترك و زبان رسمي و ملّي همه ايرانيان است، ميباشد.
هشتم: اين يادداشت كلي براي چاپ در آغاز هريك از نشريات اين بنياد نوشته شده است.
دكتر محمود افشار يزدي
آذرماه 1358 ه. ش.
ص: 9

تكمله و تبصره‌

يادداشت واقف چند روز پيش از درگذشت 28 آذر 1362 براي اطلاع نويسندگان
كتب نظم و نثري از گذشتگان يا آيندگان كه با سرمايه و درآمد اين بنياد چاپ و توزيع ميشود بايد منطبق با نيّت واقف و هدف وقفنامه باشد، و مروّج زبان دري در قلمرو اين زبان و تحكيم وحدت ملي و تماميت كشور ايران باشد و بويي از ناحيه‌گرايي و جدايي طلبي ندهد، و حمايت و ترويج از لهجه‌هاي محلي و زبانهاي خارجي، به قصد تضعيف زبان فارسي دري نكند. خلاصه آنكه اين كتابها و رسالات بايد منزّه باشد از روشهاي تفرقه‌آميز و سياستهايي فتنه‌انگيز چه بطور مرموز و چه علني مخصوصا نبايد آلوده باشد به اغراض سياسي خارجي در لفافه پژوهش تاريخي، نژادي يا ادبي و فرهنگي و ايران‌شناسي.
كتب تاريخي و ادبي. عالمانه. خارجي كه از عربي و تركي و فرنگي و روسي به فارسي ترجمه ميشود اگر داراي هردو جنبه از سود و زيان باشد، بايد قسمت سودمند آنها ترجمه شود. قسمت زيان‌بخش اگر ترجمه شود بايد به قصد مبارزه و مقابله عالمانه با آن باشد نه جاهلانه، زيرا گفته منطقي ممكن است مؤثر باشد، نه. شانتاژ. و هوچي‌گري. اين بنياد در انتشارات خود بايد در هرحال از دروغ و ناسزا پرهيز كند. به گفته نظامي گنجوي:
چو نتوان راستي را درج كردن‌دروغي را نبايد خرج كردن براي چاپ و انتشار كتب و رسالات نه‌تنها هزينه و حق الزحمه نميخواهيم، بلكه به سبب اهميّت فوق العاده سودمند بودن كتاب جايزه نيز ميپردازيم. اين بنياد در چاپ و انتشار كتابهاي خود بطور مسلم ضرر مادي دارد، زيرا كمتر از ارزش تمام شدن، از كاغذ و چاپ و غيره. از راه فروش درآمد دارد. شايد بعضي تصور كنند كه كار ما شبيه به معامله مرحوم ملا نصر الدين باشد كه تخم مرغ ميخريد دانه‌اي دو شاهي، مي‌پخت و رنگ مي‌كرد و مي‌فروخت يك شاهي! عقيده ما براينست كه اگر در اين سود ضرر مادي و مالي مي‌كنيم سود معنوي كه منظور ماست مي‌بريم، و آن اينكه عقيده خود را كه ترويج زبان دري و تحكيم وحدت ملي و تماميت ارضي ايران است رواج مي‌دهيم. اين زيان را به حساب مصارف وقف در راه. ايده‌آل. و هدف ملي خود محسوب مي‌داريم.
براي اطلاعات و توضيحات بيشتر لطفا به تكلمه منتشر شده در ابتداي كتابهاي اين بنياد كه اضافات و تفاوتهايي كه با هم دارد توجه فرمائيد.
دكتر محمود افشار آذرماه 1362
ص: 10

تكلمه سوم‌

كتبي كه با بودجه اين موقوفات طبع و توزيع ميشود بايد كاملا منطبق با نيّت واقف و هدف وقفنامه باشد. اگر همه تأليفات و مجموعه‌هائيكه به قلم واقف منتشر شده يا مي‌شود صددرصد اين مطابقت را ندارد به سبب اين است كه واقف قصد چاپ آنها را با مال خود داشت، ولي زمانيكه دارايي خود را وقف عام مخصوصا براي انتشارات كتب تاريخي و ادبي نمود چاپ كتب خود را هم كه داراي همين جنبه‌هاست به عهده بنياد واگذار كرد.
اما اين مجوّز آن نيست كه تأليفات ديگر را هم از هر نوع كه باشد و برسد چاپ نمايد. كتب نظم و نثري از گذشتگان يا آيندگان با بودجه آن چاپ خواهد شد كه هدف غايي واقف را كه ترويج زبان دري و تحكيم وحدت ملّي ايران است دربرداشته، كتبي كه بويي از. ناحيه‌گرايي. و جدايي‌طلبي .. و حكايت از رواج زبانهاي خارجي به قصد تضعيف زبان دري، و ديگر چيزهاي تفرقه‌آميز و روشها و سياستهاي فتنه‌انگيز داشته باشد نبايد با بودجه اين موقوفات طبع و توزيع شود.
نكته ديگر آنكه، چون شايد براي چاپ كتب و فرهنگ‌نامه فارسي كه دايره‌مانند يعني. انسيكلوپدي. باشد، و تاريخ كامل ايران كه اوراق زياد و هزينه بيشتر دارد، درآمد ماهيانه بنياد كفاف خرج آنها را ندهد ميتوان با اندوخته بانكي اين موقوفات چاپ نمود به شرط آنكه اجازه واقف در زمان حيات و موافقت شوراي توليت بعد از ممات يا هركس و دستگاهي كه قانونا قائم‌مقام آنها باشد.
در تكلمه دوم. يادداشت واقف. منتشره در جلد سوم. افغان‌نامه. نگاشتم كه كتب و رسالاتي كه با بودجه اين موقوفات چاپ ميشود بايد منزه باشد از تحريكات سياسي، مخصوصا آلوده نباشد به اغراض سياسي خارجي در لفافه پژوهش تاريخي و ادبي ايران شناسي .... و در پايان آن تكلمه افزودم. بيم داشتم كه مبادا چنين رسالاتي سالها بعد از ما، نخواسته و ندانسته، بوسيله اين بنياد چاپ شود پس لازم بود كه در اين يادداشت تذكري داده شود .. عمده مخاطب اين يادآوريها بنياد موقوفات خود ماست نه مؤسسات انتشاراتي ديگر كه هريك روش خاص خود را دارد و ما دخالتي در كار آنها نداريم.
تا زماني كه نويسنده اين سطور متولي هستم و فرزند دانشمند من ايرج افشار كه به رموز نويسندگي كاملا آگاه ميباشد سرپرست انتشارات اين بنياد است، موجبي براي نگراني نخواهد بود و بعد از ما هم اميد است كه اين روش ادامه يابد. ان شاء اللّه. ارديبهشت 1362
ص: 11

مقرّرات مربوط به جايزه‌هاي ادبي و تاريخي‌

ماده 34 وقفنامه اول‌

چنانچه درآمد موقوفات به مقدار قابلي افزايش يابد واقف يا شوراي توليت مي‌تواند علاوه بر تأليف و ترجمه و چاپ كتب مبلغي از آن را تخصيص به جوايز براي تشويق دانشمندان، دانش‌پژوهان، نويسندگان و شاعران بدهند، بالاخص براي بهترين نويسندگان و شاعران در مجله آينده، بنابراين بايد شعرا و نويسندگان را به سرودن اشعار و تصنيف قطعات نظم و نثر وطني و ملّي و اجتماعي، طرح اقتراحات و مسابقه‌ها و دادن جوايز درآمد موقوفات تشويق و ترغيب نمود، تشخيص اين امور در زمان حيات با واقف است كه با مشورت دوستان مطلّع خود انجام مي‌دهد، سپس با هيئت شش نفره است كه دوسوّم از متوليان و يك‌سوّم از هيئت‌مديره شركت مطبوعاتي آينده يا هركس را كه آنها و اينها به جايشان معين كنند، مركب خواهد بود.

ماده 5 وقفنامه پنجم‌

به سبب انحلال شركت مطبوعاتي آينده آنچه در مورد تشخيص امور مربوطه بدان جوايز طبق ماده 34 وقفنامه اوّل مورّخ ديماه 1337 به عهده آن شركت محوّل بوده از ميان رفته و انجام آن امور منحصرا به عهده واقف و سپس شوراي توليت است كه مي‌توانند از اهل بصيرت ياري بخواهند.

يادداشت واقف‌

جوايز- جوايزي كه در اين موقوفات تعيين شده نيز مانند ساير امور آن پيرامون هدف آن است، تكميل وحدت ملّي به وسيله زبان فارسي، يعني كتب و رسالات و مقالات و اشعاري كه در پيرامون اين هدف نوشته شود، خواه به زبان فارسي، خواه به زبانهاي ديگر، خواه به وسيله ايرانيان يا ملل ديگر، خواه در خود ايران، خواه در خارج مي‌تواند نامزد دريافت جايزه گردد. براي اين كار آيين‌نامه‌اي بايد تهيه شود، اجمالا اصول آن را يادداشت مي‌كنم.
گراس 4/ 8/ 78 [19]
ص: 12

جايزه‌هاي داده شده و تاريخ اعطاي آنها

1 1368 دكتر نذير احمد دانشمند هندي، استاد بازنشسته دانشگاه عليگره (هندوستان)
2 1369 دكتر غلام حسين يوسفي دانشمند ايراني، استاد بازنشسته دانشگاه فردوسي (مشهد)
3 1369 دكتر امين عبد المجيد بدوي دانشمند مصري، متخصص ادبيات فارسي، استاد دانشگاه عين شمس (قاهره)
4 1370 دكتر سيّد محمّد دبير سياقي دانشمند ايراني، از مؤسسه لغتنامه دهخدا
5 1370 دكتر ظهور الدّين احمد دانشمند پاكستاني، استاد بازنشسته دانشگاه پنجاب (لاهور)
6 1375 جان هون‌نين دانشمند چيني، استاد و رئيس بخش فارسي دانشگاه پكن (چين)
7 1377 دكتر كمال الدّين عيني دانشمند تاجيكستاني، استاد و متخصص ادبيّات فارسي (دوشنبه، تاجيكستان)
8 1379 دكتر منوچهر ستوده دانشمند ايراني، استاد بازنشسته دانشگاه تهران
9 1382 دكتر عبد الحسين زرّين‌كوب دانشمند ايراني، استاد بازنشسته دانشگاه تهران
10 1380 كليفورد ادموند باسورث دانشمند انگليسي، استاد بازنشسته دانشگاه منچستر، عضو آكادمي بريتانيا (انگلستان)
11 1382 فريدون مشيري سخنسراي نامور ايراني
12 1382 تسونه‌ئو كوروياناگي دانشمند ژاپني، استاد ممتاز دانشگاه مطالعات خارجي توكيو (ژاپن)
13 1383 پرفسور ريچارد فراي دانشمند امريكايي، استاد پيشين ايرانشناسي دانشگاه هاروارد (امريكا)
14 1385 هانس دوبروين دانشمند هلندي، استاد پيشين زبان فارسي دانشگاه ليدن (هلند)
ص: 13

يادداشت‌

چند تن از رجال خاندان غفاري كاشاني از روزگار پادشاهي ناصر الدين شاه تا خاتمه دوران سلسله قاجار در دربار و دولت صاحب مناصب و منشأ اقدامات مختلف بوده‌اند.
بهترين نمودش مجموعه پنج جلدي اسناد فرخ خان امين الدوله است كه سالها پيش (1346- 1357) در سلسله انتشارات دانشگاه منتشر شده است. آنها را حسنعلي خان معاون الدوله نوه امين الدوله در اختيار دانشگاه قرار داد و نيّت او سرانجام گرفت.
فاضل گرامي آقاي فرخ غفاري فرزند مرحوم حسنعلي خان معاون الدوله هم قصد داشت همان راه را برود و به مانند پدر مشوّق چاپ اسناد افراد ديگر خاندان خود باشد، يعني ميرزا هاشم خان امين خلوت (امين الدوله بعدي)- ميرزا ابراهيم خان معاون الدوله و ميرزا محمد خان اقبال الدوله، ميرزا مهدي خان وزير همايون و همچنين ميرزا غلامحسين خان امين خلوت (صاحب اختيار بعدي و وزير مخصوص).
خوشبختانه اينك آقاي بهرام غفاري به توصيه عموي خود (آقاي فرخ) قسمتي از اسناد بازمانده از آن خاندان را در اختيار قرار داده و انتشارات موقوفات پذيرفته است آنها را به چاپ برساند و دوست فاضل آقاي كريم اصفهانيان توانسته است بقاياي اسناد مرحمتي معاون الدوله را در نخستين دفتري كه از آن مجموعه ملاحظه مي‌فرمائيد به دسترس قرار دهد.
پس از آن هم مجلّدات ديگر به تدريج چاپ خواهد شد و چند تن از همكاران اين كار مفيد را دنبال خواهند كرد.
در پايان بايد از خانم هايده غفاري (آزادي) سپاسگزاري كرد كه براي ماندگاري اوراق بازمانده از خاندان خود توجه فرهنگي و مالي مبذول داشته‌اند.
دهم شهريور 1385- ايرج افشار
ص: 15

[پيشگفتار مؤلف]

اشاره

به نام پروردگار
به ياد حسنعلي غفاري معاون الدوله و پيشكش به فرّخ غفاري كه در كنار پدر، به نگاهباني اين اسناد يگانه پرداخت.
سابقه چاپ و انتشار مجموعه اسناد و مدارك تاريخي خاندان غفاري برمي‌گردد به چهل سال پيش، كه جناب آقاي ايرج افشار رياست كلّ انتشارات دانشگاه تهران را عهده‌دار بودند و يكي از اهداف ايشان چاپ و انتشار اسناد و مدارك تاريخي بود كه بسياري از حقايق مكتوم را در سينه خود داشت و تاريخنگاران را بدان دسترس نبود.
در اهميّت انتشار اين‌گونه اسناد، همين‌قدر به كلام بلند سينوبوس، مورّخ فرانسوي بسنده مي‌كنم كه گفت: «جايي كه اسناد نيست، تاريخ هم نيست.»
در سال 1343 مرحوم حسنعلي غفاري معاون الدوله نواده پسري فرخ خان امين الدوله، از طريق استاد ايرج افشار، گنجينه گرانبهايي از اسناد و اوراق خطي خانوادگي خود را به دانشگاه تهران اهداء فرمودند تا از دستبرد حوادث و تصاريف روزگار در امان ماند. «1»
دانشگاه تهران نيز با اظهار تشكّر و امتنان كتبي از اين اقدام سخاوتمندانه، در سال 1344 نخست كتاب مخزن الوقايع در شرح مأموريت سياسي فرخ خان امين الملك
______________________________
(1). وقفنامه مرحوم حسنعلي غفاري (معاون الدوله) مبني بر اهداء عكسها، مدارك، اسناد، نامه‌ها، نسخ خطّي و كتابهاي چاپي فارسي و خارجي خاندان غفاري به كتابخانه مركزي و مركز اسناد دانشگاه تهران در جلد چهارم كتاب مجموعه اسناد و مدارك فرّخ خان امين الدوله، از انتشارات دانشگاه تهران، 1354 چاپ شده است.
ص: 16
(امين الدوله) «1» به دربارهاي اروپا در قرن نوزدهم را انتشار داد و متعاقب آن پنج جلد از مجموعه اسناد و مدارك فرخ خان امين الدوله را بين سالهاي 1346 تا 1357 در سلسله انتشارات خود به طبع رسانيد.
نشر اين اسناد معتبر يگانه، بسياري از حقايق تاريخي پنهان و مسائل مملكتي دوره ناصري را كه در پشت پرده ترديد و ابهام قرار داشت، در اختيار محقّقان تاريخ قرار داد.
متأسفانه، پس از انتشار جلد پنجم مجموعه مذكور در فوق در سال 1357، جز جلد دوم كتاب مخزن الوقايع كه حاوي اطلاعاتي درباره وضع حكومتها و طرز اداره كشورهاي اروپايي در قرن نوزدهم است، كتاب مستقلي به چاپ نرسيد. «2»
اكنون موجب خوشوقتي است كه نخستين جلد از مجموعه اسناد تاريخي «خاندان غفاري» با تصويب هيئت محترم گزينش كتاب بنياد موقوفات دكتر محمود افشار يزدي، زير نظر استاد ايرج افشار انتشار مي‌يابد، و اثر ديگري به منابع مهمّ تحقيقات تاريخي دوره قاجاريه افزوده مي‌شود.
اسنادي كه در اين كتاب چاپ شده بسيار خواندني و جالب و از تنوع مطلب برخوردار است و اوضاع سياسي و اجتماعي و اقتصادي آن دوره را نشان مي‌دهد.
از تخليه هرات (سند شماره 36) تا انقطاع نسل ناصر الدين شاه! (سند شماره 174)، از بي‌نظمي خلوت ناصر الدين شاه (سند شماره 133) تا كمبود باروت براي شلّيك توپ صبح و شام! (سند شماره 206)، از مذاكره فرخ خان با وزير مختار انگليس راجع به بحرين (سند شماره 60) تا فرورفتن اسب ناصر الدين شاه در شن‌هاي رودخانه جاجرود (سند شماره 34).
از خسته شدن ناصر الدين شاه از دست مردم! (سند شماره 156) تا ارتباط خرابي درجز با يابوي اهدايي به پسر ميرزا آقا خان نوري! (سند شماره 381)، از نگراني قونسول
______________________________
(1). زندگينامه فرخ خان امين الدوله به قلم مرحوم معاون الدوله غفاري، بطور مشروح در كتاب مخزن الوقايع به چاپ رسيده است. نيز نگاه كنيد به كتاب خاندان غفاري كاشان، تأليف حسن نراقي و فرخ غفاري از انتشارات فرهنگ ايران‌زمين، 1353.
(2). پيوست كتاب پژوهشهاي ايرانشناسي (نامواره دكتر محمود افشار، ج 11)، 1378.
ص: 17
انگليس از سفر برادر امپراطور روس به ايران (سند شماره 202) تا كرايه هفتاد و پنج رأس قاطر از كاشان براي رفع نياز دولت (سند شماره 222)، از جلوگيري مردم از مراجعه به طبيب انگليسي و نكوهش ناصر الدين شاه (سند شماره 95) تا ارسال باقلا و آلوچه براي ناصر الدين شاه (سند شماره 222).
از خير مقدم رئيس بلديه شهر تفليس به مظفر الدين شاه در سفر اروپا با نان و نمك (سند شماره 297) تا اختلاف حاكم قم و پيشكارش بر سر مداخل! (سند شماره 102)، از تحريك انگليس‌ها در مسقط (سند شماره 374) تا جمع‌آوري پول‌هاي سياه از بازار براي استفاده در توپ‌ريزي! (سند شماره 111).
از نگراني ناصر الدين شاه از تغيير سفير و سياست جديد انگليس (سند شماره 89) تا نظر علماء درباره روزه گرفتن ناصر الدين شاه (سند شماره 165)، از وباي شميران و فرمان حركت دادن حرم شاهي به امامه (سند شماره 103) تا خوردن هزار چوب و پرداخت پنج تومان انعام به ميرغضب! (سند شماره 332)، از فرمان ناصر الدين شاه مبني بر تهيه افطار مجلّل براي سردار سلطان احمد خان حاكم هرات در تهران (سند شماره 62) تا توزيع نان بين فقراي زنجان (سند شماره 86)، از استخدام افسران انگليسي (سند شماره 202) تا استفاده از باغبان فرانسوي براي گل‌كاري (سند شماره 98).
در اينجا ياد دوست و مراد ارجمندم استاد دكتر حسين محبوبي اردكاني طاب ثراه را گرامي مي‌دارم كه سيزده سال مستمر نظارت علمي چاپ كتابهاي مخزن الوقايع و دوره پنج جلدي اسناد و مدارك فرخ خان امين الدوله، از گنجينه اسناد اهدايي مرحوم معاون الدوله غفاري به دانشگاه تهران را تبرّعا و بدون دريافت حق الزحمه از دانشگاه بر عهده داشت، و با نهايت بزرگواري و گشاده‌رويي سيزده سال، سطربه‌سطر، نوشته‌هاي مرا با حوصله تمام، از قلم تصحيح گذراند و هرگز اظهار ملالي نكرد. دريغ وقتي اين كتاب منتشر مي‌شود كه در جمع ما نيست. خدايش قرين رحمت فرمايد كه بحق از نوادر روزگار بود.
براي دو دوست عزيز از دست رفته نيز طلب آمرزش الهي مي‌كنم. زنده‌ياد دكتر
ص: 18
اصغر مهدوي عضو پيشين هيأت گزينش كتاب بنياد موقوفات دكتر محمود افشار، و روانشاد بابك افشار كه در جلسه تفويض اين مسؤوليت از طرف استاد ايرج افشار به نگارنده، مثل هميشه در كنار پدر حضور داشت. غايبي كه در دلها هميشه حاضر است.
يادش به خير.
از دوست خليق و شريف آقاي بيوك رضائي كه حقيقة زحمات زيادي براي اين كتاب كشيده‌اند، بسيار سپاسگزارم. اميدوارم همواره موفّق و به تأييدات الهي مؤيّد باشند.
كريم اصفهانيان 15/ 5/ 1385
ص: 19

سالشمار بخشي از زندگي فرخ خان «1» امين الدوله «2»

1230 ق تولد در كاشان (نام پدر ميرزا مهدي. نام مادر: زينب خاتون)
- در نوجواني پيشخدمت فتحعليشاه قاجار
1252 حاكم طبرستان در دوره سلطنت محمد شاه قاجار
1252 مأمور تحقيق درباره شورش اهالي اصفهان در دوره سلطنت محمد شاه قاجار
1255 حاكم گيلان در دوره سلطنت محمد شاه قاجار
1256 مأمور تحصيل ماليات فارس در دوره سلطنت محمد شاه قاجار
1260 صندوقدار خاصّه محمد شاه قاجار و حاكم كاشان
1272 مأمور ساختن گنبد امامزاده حمزه شاهزاده عبد العظيم
رمضان 1272 دريافت لقب امين الملكي از ناصر الدين شاه قاجار و مقدمه مأموريت او به سفارت اروپا براي رفع اختلافات انگليس با ايران بر سر هرات
1272 حركت به طرف عثماني به اتفاق ميرزا زمان خان (عموي فرخ خان) مستشار، ميرزا ملكم خان (ناظم الدوله) مستشار. نريمان خان نايب اوّل. محمد آقا مترجم. ميرزا رضا مترجم. ميرزا ابو القاسم خان منشي خاصّه. ميرزا حسين بن عبد اللّه سرابي منشي و مؤلف مخزن الوقايع
______________________________
(1). ابو طالب معروف به فرّخ.
(2). با استفاده از مقدمه مرحوم حسنعلي غفاري معاون الدوله بر جلد اوّل كتاب مخزن الوقايع و نيز كتاب خاندان غفاري تأليف حسن نراقي و فرخ غفاري از انتشارات فرهنگ ايران‌زمين، شماره 10، 1353 و مآخذ ديگر.
ص: 20
7 رجب 1273 امضاي معاده پاريس از طرف ناصر الدين شاه و ميرزا آقا خان نوري صدر اعظم، با وساطت ناپلئون سوم امپراطوري فرانسه با دولت انگليس. ويكتوريا ملكه انگلستان به خط خود زير معاهده‌نامه نوشت: «تا مي‌توانيم مانع مي‌شويم كه اصول اين پيمان بهم بريزد و با تمام قوا در حفظ آن خواهم كوشيد.»
اوّل رمضان 1273 انعقاد پيمان از طرف دولت ايران با ايتاليا (اوّل رمضان 1273).
محرم 1274 اطريش (22 رمضان 1273). شهرهاي هانزه اتيك- لوبك- هامبورك و برم (اوّل ذيقعده 1273). بلژيك (9 ذيحجه 1273).
سوئد (ربيع الاوّل 1274). دانمارك (12 ربيع الآخر 1274). سويس (15 محرم 1274). امريكا (محرم الحرام 1274) «1»
75- 1274 اقامت در اسلامبول براي حلّ و قطع اختلافات ايران و عثماني درباره اتباع و سرحدات
ربيع الاوّل 1275 بازگشت به تهران، پس از مدتها معطّلي در خاك عثماني به علت دسائس ميرزا آقا خان نوري صدراعظم كه فرخ خان را رقيب احتمالي خود مي‌دانست. در اين تاريخ ميرزا آقا خان معزول شده بود.
15 جمادي الثاني 1275 وزير حضور و مهردار ناصر الدين شاه و ريش‌سفيد و رياست عمله خلوت
1275 پيشنهادكننده اعزام چهل و دو نفر از جوانان قابل ايراني به ناصر الدين شاه، براي كسب تحصيلات عاليه به فرانسه كه بعدها هريك از آنان متخصّصاني زبردست شدند، چون: ميرزا علي اكبر خان مزيّن الدوله نقاش معروف. محمود مشاور الملك متخصّص علم نجوم. ميرزا كاظم دانشمند شيمي. ميرزا نظام الدين غفاري (مهندس الممالك). عبد الوهاب غفاري طبيب و نقاش برجسته و غيره.
اوّل رمضان 1275 دريافت لقب امين الدولگي از ناصر الدين شاه
ربيع الاوّل 1276 عضويت در مجلس شوراي دولتي ناصر الدين شاه
1282 آغاز بي‌مهري ناصر الدين شاه و تكليف ميرزا محمد خان سپهسالار صدراعظم «2» به وي به پذيرفتن پيشكاري مظفر الدين ميرزا در تبريز يا فرمانروائي خراسان يا فارس. عدم پذيرش فرخ خان و تقاضاي
______________________________
(1). مجموعه اسناد و مدارك فرّخ خان امين الدوله، قسمت دوم، ص 234، چاپ دانشگاه تهران، 1362.
(2). ميرزا محمد خان سپهسالار فرخ خان را رقيب احتمالي خود مي‌دانست و مي‌خواست او را از تهران دور كند.
ص: 21
رفتن (خودتبعيدي) به كاشان
1282 احضار به تهران و پايان تبعيد خودخواسته به كاشان
1283 وزير حضور. حاكم كاشان و ولايات اصفهان و فارس و نطنز و رياست اداره گمركخانه‌ها
1283 وزير دربار ناصر الدين شاه
ذي الحجه 1283 رئيس ملتزمين و رياست كاروان سلطنتي ناصر الدين شاه عازم زيارت حضرت رضا (ع)
18 صفر 1288 درگذشت در اثر سكته قلبي در تهران و دفن در مقبره خانوادگي واقع در صحن كهنه حضرت معصومه عليها السلام در قم. «*»
______________________________
(*) فرّخ خان امين الدوله پنج پسر (نصر اللّه خان، محمد حسن خان، محمد حسين خان (فرّخ خان بعدي)، محمد ابراهيم خان معاون الدوله و مهدي خان قائم‌مقام) و يك دختر (فاطمه خانم عيال اقبال الدوله) داشت.
ص: 22
محمّد حسن خان پسر فرّخ خان امين الدوله
ص: 23
محمّد حسين خان (فرّخ خان ثاني) پسر فرّخ خان امين الدوله پاريس
ص: 24
مهدي خان وزير همايون پسر فرّخ خان امين الدوله در بادكوبه هنگام مراجعت با مظفر الدين شاه از سفر اروپا 1900 م
(يادداشت مرحوم حسنعلي غفاري)
ص: 25
تصوير فرّخ خان امين الدوله، كار ابو الحسن نقاش‌باشي (صنيع الملك)
ص: 26
تصوير فرّخ خان امين الدوله، كار ابو الحسن نقاش‌باشي (صنيع الملك)
ص: 27
تصوير فرّخ خان امين الدوله، كار ابو الحسن نقاش‌باشي (صنيع الملك)
ص: 28
تصوير فرّخ خان امين الدوله، كار ابو الحسن نقاش‌باشي (صنيع الملك)
ص: 29
تصوير ميرزا هاشم خان امين الدوله، كار مهدي
ص: 30
تصوير ميرزا هاشم خان امين الدوله (آبرنگ)
ص: 31
دستخط عباس ميرزا نايب السلطنه
ص: 32
دستخط محمد شاه قاجار
اسناد تاريخي خاندان غفاري، ج‌2، ص: 1